آن جهان رفت

نویسنده: اسماعيل نوده فراهاني / كارشناس ارشد مطالعات فرهنگي از دانشگاه علامه طباطبائي

تاريخ، بخش مهمي از آموزش در برخي كتب درسي ترجمه‏اي است اما در نقطه‌ي مقابل، يكي از مباحث مهم و مورد غفلت در فضاي علوم اجتماعي ايران، نسبت ميان نظريه‌ي ‌اجتماعي و تاريخ است. به عنوان مثال، لوئيس كوزر كتاب «زندگي و انديشه‌ي بزرگان جامعه‏شناسي» خود را به چهار بخش «انديشه، زندگي، زمينه‌ي فكري و زمينه‌ي اجتماعي» اختصاص داده است.

رابرت مرتون در پيش‌گفتاري كه بر اين كتاب نوشته، آورده است: «بيش‌تر تاريخ‏هاي افكار جامعه‏شناختي كه پيش از اين عرضه شده، ‌به‌گونه‏اي نوشته شده‏اند كه گويي اين افكار از اذهاني تراوش كرده‏اند كه در قالب جسماني نبوده‏اند و فشارها و انگيزش‏هاي زمان، مكان، تاريخ، جامعه و فرهنگ، ‌بر آن‏ها بي‏تأثير بوده‏اند اما اين كتاب، پديده‌ي ديگري است»^[1]. مرتون در توصيف اين «پديده‌ي ديگر» مي‏گويد: «او [كوزر] هر نظريه‏پردازي را به تاريخ زندگي‏اش (از دو جنبه‌ي اجتماعي و روان‌شناختي آن)، فراز و نشيب كاري و جايگاهش در چارچوب ساختار اجتماعي و همچنين به مخاطبان مهم و گروه‏هاي مرجع آن نظريه‏پرداز، به سبك بسيار مؤثري مرتبط مي‏سازد»^[2]. البته اين پديده حاصل تلاش‏هاي مؤلف در سال تحصيلي 69-1968 است.^[3]بنابراين احتمالاً اين چينش و بينشِ پشتوانه‌ي نظري آن، در خود غرب نيز تا حدي معلول شرايط تاريخي است.

اهميت اين مسئله با عنايت به داستان پيدايش جامعه‏شناسي، قابل فهم‏تر خواهد شد. جورج ريتزر در كتاب «نظريه‌ي جامعه‏شناسي در دوران معاصر» زمينه‌ي تاريخي نظريه‌ي جامعه‏شناسي را به دو بخش «نقش نيروهاي اجتماعي»^[4]و «نقش نيروهاي فكري»^[5]تقسيم مي‏كند و پيدايش جامعه‏شناسي را حاصل درگيري دو جريان «روشنگري» و «محافظه‏كارانه» مي‏داند^[6]. جريان روشنگري ـ به عنوان موتور حركت جامعه‏شناسي ـ مخالفت با سنت فئودالي، استبداد سياسي و كليسا (مذهب) را از يك‌سو و گرايش به علم تجربي را از سوي ديگر در دستور كار خود قرار مي‏دهد. جريان محافظه‏كارانه نيز تمام همّ خود را مصروف انسجام اجتماعي مي‏نمايد. در اين فضا، جامعه‏شناسي به لحاظ بينش نظري متأثر از جريان محافظه‏كارانه، حامي نظم و حفاظت از كاركردها مي‏شود ولي به لحاظ روش‏شناختي عميقاً از ايده‏هاي عقل روشنگري متأثر مي‏گردد. با اين تفاسير مي‏بينيم كه نظريه‌ي جامعه‏شناسي از يك‌سو رو به سوي اهداف كلان و آرمان‏گرايانه‌ي روشنگري دارد و از سوي ديگر، براي مسائل خرد و كلان پيشِ‌رو چاره‏انديشي مي‏نمايد.

در اين چارچوب، برآمدن و برافتادن نظريه‏ها امري طبيعي و ذاتي نظريه‌ي اجتماعي است و كاركرد اصلي نظريات مندرج در كتب آموزشي، تعليم تفكر و فعال‏كنندگي ذهن و محرك قوه‌ي خلاقه است و نه محدودكردن انديشه در چارچوبه‏ي محدود مفاهيم موجود و غفلت از شيوه‏هاي تفكر و خاموش‏كننده‌ي قوه‌ي تخيل علم‏آموز. واقعيت اين است كه نظريه‌ي اجتماعي در غرب براي حل مسائل اجتماعي پديد آمده است. سير زندگي يك نظريه اجمالاً به اين شرح است: پيدايش مسئله؛ ارائه‌ي راه‌حل‏هاي پيشنهادي (در قالب‏هايي چون سخنراني، مقاله و...)؛ توفيق نسبي يك يا چند نظريه در تبيين مسئله و ايجاد راه تخفيف معضل؛ تدوين دقيق و مبسوط نظريه (در قالبي چون كتاب)؛ گنجاندن چكيده در كتب درسي (با عناويني چون «مباني...»، «درآمدي بر...» و...). بنابراين، نظريه‌ي اجتماعي در بستري عميقاً تاريخي متولد مي‏شود و پس از اثبات كارآمدي، مراحل ثبت و ضبط را از سر مي‏گذراند و با افزوده‌شدن بر كتب درسي، به غناي نظريه‌ي اجتماعي كه همانا نقطه‌ي كمال هر نظريه است، مي‏افزايد.

تاكنون درباره‌ي تاريخيت نظريه‌ي اجتماعي با توجه به كاركرد ذاتي مجموعه‌ي علوم اجتماعي و سير زندگي يك نظريه سخن گفتيم. اما اين بحث داراي ابعاد ديگري نيز هست. بخشي از تاريخي‌بودن علم غربي و از جمله علوم اجتماعي، مربوط به ماهيت عقل غربي است. زمان‌مندي و نقص نسبي عقل غربي در شناخت امور مادي و ناتواني، غفلت و گريز آن از امور غيرِمادي، سبب تاريخيت عقل غربي و در نتيجه تاريخيت علم غربي در ادراك و شناخت امور مادي و جهل و روي‌گرداني كلي از امور غيرِمادي شده است. همگاني‌شدن خودآگاهي و اذعان به نقص عقل غربي ـ علي‌رغم وجود نگراني‏ها و اضطراب‏هاي عميق ولي محدود به برخي انديشه‏ورزان از همان اوايل ـ عامل عقب‏نشيني از مواضع جهان‏شمول و خلل‏ناپذير علم و بالأخص علوم انساني شده است. به‌همين دليل است كه پيش‏تر ارجاع نظريه‌ي اجتماعي به شرايط فردي، اجتماعي و محيطي انديشمند توسط «كوزر» امري تاريخي و پديده‏ي ديگر خوانده شد. بنابراين و به لحاظ تاريخي، تولد پديده‌ي ديگر، مصادف با خودآگاهي و اعتراف به نقص عقل غربي است.

مسئله هنگامي بغرنج‏تر مي‏شود كه بدانيم نقص عقل و علم غربي به عنوان علت تاريخيت آن، مشمول خود تاريخ نيز مي‏شود: «ديدگاه‏ها، ارزش‏ها و نشانگان فرهنگي هر عصر، در شكل‏گيري نگاه مردمان به گذشته نقش دارند؛ و كنش مردمان هر دوران را تنها با زاويه‌ي ديد خود نگريسته و ارزيابي مي‏كنند. با اين حال، اين تنها در گستره‌ي تفسير مردمان حال از گذشته نيست كه حقيقت دچار لرزه مي‏گردد. اين نكته نيز كه هر مورخي در عصر خود، خواسته يا ناخواسته از چشم‏انداز ارزش‏هاي خود به جامعه‏اش مي‏نگرد، به تعليق حقيقت مي‏انجامد»^[7].

آنچه گفته شد مربوط به نظريه‌ي اجتماعي موجود است كه متأثر از مدرنيته پديد آمده است؛ پديده‏اي كه با انقلاب صنعتي انگلستان، انقلاب سياسي فرانسه، انقلاب مذهبي‌ ـ‌ معرفتي آلمان و... همبستگي و تصادف زماني دارد. اگر آنطور كه حسين كچويان گفته است انقلاب اسلامي را «انقلاب كبير» و يا به تعبير محمدابراهيم فياض «قيام لله» بدانيم، در آنصورت مبناي معرفت‏شناختي متفاوتي از جمله در درك و دريافت تاريخ، اجتماع و... رقم خواهد خورد.

«انقلاب كبير» به عنوان نشانه‌ي «انفتاح تاريخ جديد»^[8]به‌كلي با آنچه تاكنون درباره‌ي تاريخ و تاريخيت گفته شد، متفاوت است. انقلاب كبير چه تأثيري بر فهم تاريخي و تبيين اجتماعي خواهد گذاشت؟ انقلاب كبير، ارزش‏ها، هنجارها، منطق استدلال، موضوعات مورد بررسي، سير اقناع عمومي صحيح و غلط‏ها، سازوكار قضاوت درباره‌ي بايدها و نبايدها و... را تحت تأثير قرار مي‏دهد. امري كه در ادبيات فعلي در قالب «انسان‏شناسي»، «هستي‏شناسي»، «موضوع‏شناسي»، «روش‏شناسي» و... طبقه‏بندي مي‏شود و البته ممكن است به‌زودي اين روش طبقه‏بندي نيز به‌كلي كنار گذاشته شود. به عنوان مثال، ظهور و بروز ابعاد تمدني پيش‏گفته در علوم اجتماعي موجود در هيئت «مفاهيم اساسي جامعه‏شناسي» قابل مشاهده است. از اين جهت، رفع يا قلب كليدواژه‏هاي مرسوم و تولد كليدواژه‏هاي جديد به عنوان حاملان نكات مذكور، يكي از ملموس‏ترين نتايج تحول فوق است. سير تحول معنايي لغات پيشا ـ تجددي در هنگامه‌ي ظهور تمدن غربي به‌خوبي نشان‏دهنده‌ي چرخش تمدني در راستاي غلبه‌ي تجدد هستند.

تفاوت تعابيري نظير «انقلاب كبير» و «قيام لله»؛ «انقلاب مخملي»، «جنگ نرم» و «فتنه» و تولد مفاهيمي چون «استكبار» و «استضعاف» و جدال مفاهيمي چون «خواص» و «نخبه» و كاربرد تركيباتي نظير «من النهر الي البحر» از مصاديق چنين چرخش تاريخي ـ تمدني در دوره‌ي اخير است. رهبر معظم انقلاب با درك اهميت اين مسئله فرموده‏اند: «من خيال مي‏كنم الان كساني كه در مجموعه‏ي نظام هستند، قدر زبان فارسي‏ را بيشتر مي‏دانند؛ علتش هم اين است كه امروز ايران معتقد است براي دنيا پيامي دارد و آن، اسلام انقلابي است. امروز اعتقادمان اين است كه براي دنيا پيامي داريم. اين پيام، يك حامل و رسانه‏ي درستي مي‏خواهد؛ و آن جز زبان، چيز ديگري نيست. چون به اين پيام فكر مي‏كنيم، اين زبان بايستي بتواند واژه‏ها و اصطلاحات مخصوص ما را منعكس كند؛ اصطلاحاتي كه مقصود انقلاب را برآورده مي‏كند و تفكرات نظام را منعكس مي‏نمايد. پس، امروز ما به يك زبان قوي و جاافتاده و پُرظرفيت احتياج داريم؛ و آن زبان فارسي‏ است، كه بحمداللّه در دسترس ما هم هست»^[9].

ممكن است تصور شود انتقادات وارد بر تاريخ و در نتيجه علوم انساني داراي تاريخيت موجود كه پيش‎تر اشاره شد درباره‌ي تاريخ جديد در حال تولد و معرفت متعلق به آن نيز تداوم خواهد داشت. علت نسبيت و تكثر موجود در علوم انساني غربي كه متن را مملو از نشانه‏هاي مستقر در شبكه‏اي شناور، تفسيرپذير و متغير مي‏داند، جاي ديگري است؛ نگاه تاريخي جديد كه از ابتدا از «جدال تاريخي حق و باطل» و «سنت‎هاي لايتغير الهي» آگاهي دارد، كمتر خود را مشغول به جزئيات مي‏نمايد و با توسل به اصول، خود را از گرداب «فروع» مي‏رهاند. شايد يكي از متون نشان‏دهنده‌ي اين معنا، دعاي ندبه به عنوان يكي از صورت‏هاي تاريخ‏نگاري عبرت‏محور باشد.

بنابر آنچه گفته شد، تلاش براي حل مسائل جامعه با لحاظ مصالح نظام اسلامي در حال عبور از يك پيچ تاريخي، و حفظ رويكرد آرمان‏گرايانه و انقلابي و جدي تلقي‌نمودن وقايع و حوادث شكل‏گرفته پيرامون انقلاب اسلامي مسيري است كه افق جديدي را پيشِ‌روي نظريه‌ي اجتماعي مي‏گشايد و شايد در چنين فضايي انباشتن نظريات جامعه‏شناسي غربي در بخش «ادبيات نظري» و دست‌چين‌نمودن مفاهيم سنجش‏پذير در قالب «چارچوب نظري» و كاربرد آن براي شناخت جامعه‌ي انقلابي، مضحك‏ترين صورت پژوهش اجتماعي باشد. مهم‏ترين و علمي‏ترين نتيجه چنين كولاژ مكرري اين است كه «رفتار آشفته و غيرمتمدنانه‌ي مردم ايران قابل پيش‏بيني و در نتيجه قابل اعتماد نيست».