X

روسو و بحران خاموشی اراده‌ی عمومی

 
دکتر علی مرتضویان
اراده‌ي همگان، اراده‌ي عمومي و خير عمومي
اشــــاره آن چيزي که بنياد حاکميت دموکراسي بر کشورهاي مختلف و مهم‌ترين توجيه‌گر آن بوده است، حاکميت اراده‌ي عمومي بوده است. اما خود اين مفهوم دچار برداشت‌هاي گوناگون بوده است؛ از تجلي اراده‌ و روح عمومي در يک فرد تا آن را به‌صورت يک چيز منتشر در افراد متعدد ديدن. همواره اين هم مطرح بوده است که آيا اراده‌ي عمومي منطبق بر اراده‌ي اکثريت است يا به‌نوعي برآيند ارده‌ي همگان است. ما با اين مسئله هم مواجهيم که نظام دموکراسي نمايندگي حاکم بر کشورها، تا حدود زيادي اين اراده‌ي عموم را به اراده‌ي نخبگان سياسي تقليل داده است. هنوز هيچ سازوکار و ساختاري نتوانسته است ادعاي حاکميت اراده‌ي عمومي را در عمل محقق کند.

کم‌تر فیلسوفی را می‏توان یافت که به اندازه‏ی ژان ژاک روسو دارای منتقدان سرسخت و پیروان و ستایشگران پرشور باشد. به همین نحو کم‌تر اندیشمندی را می‏توان یافت که آثارش به اندازه‏ی روسو با برداشت‏ها و قرائت‏های گوناگون روبرو شده باشد.

برای بسیاری، آثار او را مشوق و محرک نظام‏ها و رهبران توتالیتر در سده‏ی بیستم بوده‌ است. در مقابل برخی نویسندگان او را فیلسوفی آزادی‏خواه با گرایش‏های آشکار لیبرالی دانسته‏اند؛ و عده‏ای او را نظریه‏پردازی رادیکال خوانده‏اند که آرا و افکارش الهام‏بخش انقلابیون، از انقلاب فرانسه تاکنون، بوده است. ظاهراً تفسیرها و قرائت‏های بالا و برداشت‏هایی اینچنین دور از واقعیت نیست و پژوهشگران گوناگون می‏توانند به‏گونه‏ای قانع‏کننده از روسوی توتالیتر، روسوی لیبرال، روسوی رادیکال، روسوی انقلابی و روسوی محافظه‏کار سخن بگویند[1]. دلیل این تنوع و تعدد برداشت‏ها را اساساً باید در پیچیدگی اندیشه‏ی او جست‏وجو کرد که با هیچ سنت ایدئولوژیک قابل تطبیق نیست[2].

در این نوشتار کوتاه فقط به یکی از مفاهیم فلسفه‌ي‏ سیاسی او، یعنی «اراده‏ی عمومی»، اشاره می‏کنیم تا نشان دهیم چگونه می‏توان از این مفهوم برای ارزیابی نظام‏های سیاسی به‌ویژه آسیب‏شناسی نظام‏های سیاسی فاسد و منحط استفاده کرد. این مفهوم بهانه‏ی خوبی برای ورود به اندیشه‏ی سیاسی روسو است، زیرا اراده‏ی عمومی از دیدگاه روسو نه اراده‏ی همگان است، نه مصالحه‏ی بین اراده‏های منفرد و نه میانگین اراده‏ی افراد یک جامعه. این اصطلاح، به مفهوم خیر و مصلحت عمومی نزدیک‌ است؛ خود مفهوم مصلحت عمومی نیز دستخوش تفاسیر گوناگون است و تأمل در برداشت‏های مختلف از آن می‏تواند راهنمای ارزشمندی برای فهم ژرف‏تر مسائل، مشکلات و بحران‏های جوامع کنونی باشد.

روسو بین «اراده‏ی همگان» و «اراده‏ی عمومی» فرق می‏گذارد. اراده‏ی همگان منافع خصوصی را در نظر می‏گیرد و اراده‏ی عمومی منافع مشترک و عمومی را مبنا قرار می‏دهد. از آنجا که اراده‏ی همگان بازتاب منافع خصوصی است نمی‏تواند از حد عقاید و افکار عمومی فراتر رود. اندک تغییر در کمیت، کیفیت و نسبت منافع می‏تواند به‏طور مستقیم بر عقاید و نگرش‏های همگان تأثیر بگذارد و آن را دگرگون سازد. از این رو، اراده‏ی همگان، مقوله‏ای بی‏ثبات و ناپایدار است؛ زیرا هر لحظه چیزهایی بر آن اضافه و چیزهایی از آن کم می‏شود.

در مقابل، اراده‏ی عمومی با مفهوم خیر و صلاح عمومی در پیوند و از اغراض و اختلافات شخصی تأثیر نمی‏پذیرد؛ حتی وابسته به کمیت‏های مقداری، عددی و تابع معیار اکثریت مردم یک جامعه نیست. به گفته‏ی روسو آنچه سبب عمومیت اراده است، بيش‌تر علاقه‏ی مشترک است که افراد و نه کثرت آرای آن‏ها[3] را، به هم مربوط می‏کند. ‏بدین‏سان، اراده‏ی عمومی از آن رو «عمومی» است که هدف و میل مشترک و عمومی افراد یک جامعه را منعکس می‏کند و البته، در جامعه‏ی خوب اراده‏ی عمومی مطابق با اراده‏ی اکثریت است. اراده‏ی عمومی که ترجمان خیر عمومی است، مستقل از ضوابط و معیارهای اقلیت و اکثریت عمل می‏کند. منافع عمومی متضمن عالی‏ترین آرزوها و آرمان‏های یک جامعه است که به‏مثابه پیکره‏ای واحد تمامیت، بقا و آسایش جامعه را تأمین و تضمین می‏کند.

از نظر روسو، اراده‏ی عمومی زمانی می‏تواند بالاترین ظرفیت و قابلیت خود را برای رفاه و امنیت جامعه متحقق کند که همه‏ی شهروندان اراده‏ی عمومی را بر تمایلات شخصی برتری بخشند. در این حالت «منافع عمومی همه‌جا به‏طور بارزی نمایان است و کمی عقل سلیم برای تشخیص آن کافی است»[4]. اما در شرایطی که منافع خصوصی اهمیت و اولویت می‏یابند، دیگر تشخیص منافع عمومی به‏سادگی و روشنی ممکن نخواهد بود. این شرایط، نشان‏دهنده‏ی بحران اخلاقی و خط فروریختگی سامان اجتماعی است. از نظر روسو انسان‏ها در سرشت خویش پرخاشگر، برتری‏جو و خودپرست نیستند، بلکه قوانین و نهادهای فاسدند که انسان را به تباهی می‏کشانند. در جامعه‏ی فاسد، رذیلت‏ها پررنگ و شایع است و اما فضیلت‏ها کم‌رنگ و نادر می‏شوند؛ همچنین پیوند میان مردم سست می‏شود و منافع خصوصی و فردی بر منافع جمعی و عمومی غلبه می‏کند. در این حالت، «دیگر در هیچ امری اتفاق آرا حاصل نمی‏شود و اراده‏ی عمومی، اراده‏ی همگان محسوب نمی‏گردد. آنگاه جر و بحث‏ها زیاد می‏شود، نظریات موافق و مخالف با هم به مبارزه می‏پردازند و حتی بهترین عقیده‏ها نیز بدون مشاجره به تصویب نمی‏رسند»[5].

پرسش مهم این است که آیا اراده‏ی عمومی همیشه بر حق است و مسیر خیر عمومی را می‏پیماید؟ روسو می‌گوید:«اراده‏ی عمومی همیشه درست است و همیشه به نفع عمومی تمایل دارد» اما، «انسان همیشه نفع خود را می‏خواهد، ولی همیشه آن را تشخیص نمی‏دهد»

روسو در پاراگرف بالا بر یکی از جدی‏ترین آسیب‏های نظام اجتماعی انگشت می‏نهد و هشدار می‏دهد که برتری و غلبه‏ی منافع خصوصی به‏گونه‏ای اجتناب‏ناپذیر به سست شدن پیوندهای اجتماعی و گسترش دروغ و دغل و فریب و ریا می‏انجامد. «بالاخره، وقتی دولت نزدیک به زوال است و فقط شبحی بی‏خاصیت از آن باقی است و هنگامی که پیوند اجتماعی در تمام قلب‏ها گسسته می‏شود و کثیف‏ترین منافع خصوصی نام مقدس سعادت عمومی را زینت‏بخش خود می‏سازد، اراده‏ی عمومی به‏کلی خاموش می‏شود. گویی که دیگر دولتی وجود ندارد و تمام افراد به علل نامعلوم و بدون در نظر گرفتن منافع میهن رأی می‏دهند: بدین‏ترتیب احکام ظالمانه‏ای که فقط به منافع خصوصی توجه دارد به‏دروغ به اسم قانون به تصویب می‏رسند»[6].

دشواری کار در این است که در چنین اوضاع و احوالی مرز بین خوب و بد و درست و نادرست و خیر و شر و عمومی و خصوصی مخدوش می‏شود. این‏ها نشانه‏های بحران فراگیر در نظام اجتماعی است؛ بدین معنا که همه‏ی مردم کم‏وبیش دستخوش آلودگی و تباهی می‏شوند. روسو می‏گوید وقتی تشکیلات دولت درست و سالم باشد، منافع عمومی بر منافع خصوصی برتری می‏یابد و حتی اهمیت مسائل خصوصی کم‌تر می‏شود. در این حالت سهم یکایک افراد از سعادت بيش‌تر می‏شود و مردم با رغبت به سوی جامعه‏ی ملی می‏شتابند. اما مردمی که با حکومت‏های منحط سروکار دارند، رغبت نمی‏کنند به انجمن‏های عمومی گام نهند و با آن‏ها همکاری می‌کنند؛ زیرا همگان می‏دانند که راهبر این انجمن‏ها اراده‏ی عمومی و خیر مشترک نیست؛ بلکه منافع شخصی بر آن‏ها چیره شده است[7].

پرسش بسیار مهم این است که آیا اراده‏ی عمومی همیشه بر حق است و مسیر خیر عمومی را می‏پیماید؟ پاسخ روسو قاطعانه این است که «اراده‏ی عمومی همیشه درست است و همیشه به نفع عمومی تمایل دارد». روسو بی‏درنگ اضافه می‏کند که «ولی نمی‏توان نتیجه گرفت که تصمیماتی که ملت پس از مشورت می‏گیرد، همیشه صحیح است»[8]. درست است که افراد برای اداره‏ی زندگی خود باید پیوسته فکر کنند و تصمیم بگیرند و اساساً تصمیم‏گیری برای بهبود زندگی و رسیدن به سعادت حق مسلم هر فرد است اما همواره این احتمال وجود دارد که آدمیان به‏صورت فردی یا گروهی و جمعی دچار اشتباه شوند؛ خواه در تشخیص مفاهیم یا مصادیق و خواه در تعیین اهداف یا روش‏ها و وسایل. سده‏ی بیستم سرشار از تصمیماتی است که ظاهراً به دست مردم یا نمایندگان آن‏ها اتخاذ شد و نهایتاً به وحشیانه‏ترین و هولناک‏ترین جنگ‏ها و نسل‏کشی‏های تاریخ بشر انجامید. روسو این واقعیت را به‌صورت قاعده‏ای کلی بیان می‏کند: «انسان همیشه نفع خود را می‏خواهد، اما همیشه آن را تشخیص نمی‏دهد»[9]. به دیگر بیان، انسان‏ها ظاهراً همه‌جا به دنبال خیر خویشند، اما همواره این احتمال وجود دارد که در تشخیص و تعیین خیر، جزئاً یا کلاً، دچار خطا شوند. برای مثال، خیر و مصلحت بشر ایجاب می‏کند که مسائل و بحران‏های زیست‏محیطی را جدی بگیرد؛ با این همه بيش‌تر انسان‏ها همه‏جا و هر روز به‌گونه‏ای روزافزون دست‏اندرکار تخریب محیط زیست خود و محیط زیست کل انسان‏ها هستند؛ بشر امروز با وجود دانش بسیار دقیق و گسترده‏ای که از روند تخریب و ویرانی محیط‏زیست و خطرات و تهدیدهای آن در اختیار دارد، راحتی امروز را بر امنیت و سعادت فردای خویش و نسل‏های آتی ترجیح می‏دهد. اندیشه‌ي روسو الهام‏بخش حل مشکلات بسیاری شده ‏است: «هرگز نمی‏توان ملتی را فاسد نمود، ولی اغلب ملت را گمراه می‏کنند و آنگاه چنین به نظر می‏رسد که ملت زیان خویش را می‏خواهد»[10].

در نظر روسو گرچه انسان‏ها آزاد به دنیا آمده‏اند، اما همه‌جا در بندهایی که بر دست‌وپای آن‏ها زده شده است، اسیر و گرفتارند. «وقتی انسان از حالت طبیعی وارد حالت مدنی می‏شود، تغییرات بسیاری در او انجام می‏گیرد. در رفتار او عدالت جایگزین غریزه می‏گردد و اعمال او برخلاف سابق تابع قوانین اخلاقی می‏شوند. فقط آن زمان است که ندای وظیفه جای شهوات نفسانی را گرفته و حق جای هوس را می‏گیرد و انسان که تا آن زمان فقط به خود توجه می‏کرد، مجبور می‏شود، طبق اصول دیگری رفتار کند و قبل از پیروی از تمایلات خویش با عقل خود مشورت نماید». در بحث روسو از اراده‌ي عمومی و منفعت عمومی، اخلاق جایگاه برجسته‏ای دارد.

 

 


[1]- برای آشنایی با تفسیرهای گوناگون از آرای روسو بنگرید به: الستر ادوارد، جولز تاونزند، تفسیرهای جدید بر فیلسوفان سیاسی مدرن از ماکیاولی تا مارکس، ترجمه‌ي خشایار دیهیمی (تهران: نشر نی، 1390)، صص 183-208.

[2]- همان، ص 214.

[3]- ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعی، ترجمه‌ي منوچهر کیا (تهران: انتشارات گنجینه، 1369).

[4]- همان، ص 38.

[5]- همان، ص130.

[6]- همان، ص 132.

[7]- همان، ص 132.

[8]- همان، ص 119.

[9]- همان، ص 34.

[10]- همان، ص 34.

درباره ما

مجله‌ی سوره نیز سرنوشتی پیوند خورده با سرنوشت انقلاب و فراز و فرودهای آن داشته است و او نیز تنها زمانی می‌تواند خود را از گرفتار شدن در دام زمانه برهاند و انقلاب اسلامی را همراهی کند که متوجه‌ی باطن و همگام با تحولاتی از جنس انقلاب باشد. تلاشمان این است که خود را از غفلت برهانیم، برای همین به دور از هرگونه توجیه‌ و تئوری‌پردازی برای توسعه‌ی تغافل،‌ می‌گوئیم که سوره «آیینه‌»ی ماست. از سوره همان برون تراود که در اوست. تلاشمان این است که به‌جای اصل گرفتن «ژورنالیسم حرفه‌ای»، یعنی مهارت در به‌کارگیری فنون، تحول باطنی و تعالی فکری را پیشه کنیم. نمی‌خواهیم خود را به تکنیسین سرعت، دقت و اثر فرو بکاهیم. کار حرفه‌ای بر مدار مُد می‌چرخد و مُد بر مدار ذائقه‌ی بشری و ذائقه بر مدار طبع ضعیف انسان و این سیر و حرکت، ناگزیر قهقرایی است.

بـيـشـتــر

نقد

شماره 87-86 مجله‌ فرهنگی تحلیلی سوره‌ اندیشه منتشر شد

شماره‌ جدید مجله سوره اندیشه نیز به‌مانند پنجشش شماره‌ اخیرش، موضوعی محوری دارد که کل مطالب مجله حول‌وحوش آن می‌چرخد. موضوع بیست‌ویکمین شماره‌ سوره‌ اندیشه، «نقد» است؛ موضوعی که شعار بیست‌ویکمین نمایشگاه مطبوعات نیز قرار گرفته است. نقد، موضوع مناقشه‌برانگیزی است که بسیاری از مجادلات سیاسی و فرهنگی ما، از روشن نبودن مفهوم آن ناشی می‌شود؛ تا جایی که منتقد را به جرم مفسده‌انگیزی‌اش خاموش می‌کنند. کار منتقد، حرف زدن است ولی نقد، منتظر شنیده شدن نیست. اینجا است که تفاوت منتقد با معترض و مخالف و مصلح و مفسد روشن می‌شود.

خبــر انـتـشــار شـمــاره 21

خرید

شماره 86
10000تومان
  • قیمت روی جلد
  • ارسال رایگان به سراسر نقاط کشور
  • زمان تحویل حداکثر 5 روز
شماره 84
10000تومان
  • قیمت روی جلد
  • ارسال رایگان به سراسر نقاط کشور
  • زمان تحویل حداکثر 5 روز
آرشیو شماره 50 تا 75
60000تومان
  • با احتساب 20% تخفیف
  • ارسال رایگان به سراسر نقاط کشور
  • زمان تحویل حداکثر 5 روز
خرید نسخه دیجیتال
4000تومان
  • با احتساب 60% تخفیف
  • دریافت از مارکتهای اندروید
  • همسان با نسخه چاپی