نگاه اهل‌بیت به وحدت

مجتبی احمدی*

باید اذعان داشت که عموم پیروان اهل‌بیت_{علیهم‌السلام} و مخصوصاً عوام شیعه به وحدت مذاهب اسلامی نه به مثابه یکی از معارف بنیادین مکتب اهل‌بیت_{علیهم‌السلام} بلکه به‌عنوان یک آموزه‌ی فرعی و زمان‌مند با خاستگاه تقیه می‌نگرند. از این رو مادامی که باور عموم شیعیان نسبت به مقوله‌ی وحدت چنین باشد، نمی‌توان برای رهایی از تفکرات طایفه‌ای در امت اسلام و وصول به غایت حرکت تکاملی انسان در دالان تاریخ ـ تشکیل دوباره‌‌ی جامعه‌ی عادله و فاضله تحت عنوان امت واحده ـ چاره‌ای متصور بود.

بنابراین نگارنده‌ی این سطور براساس یک راه طی شده و تجربه‌ی زیسته و البته یک درد خودانگیخته تلاش دارد تا با تبیین منطق عملی اهل‌بیت پیامبر_{علیهم‌السلام} به‌عنوان سلسله‌جنبان وحدت و تقریب امم و شعوب و قبائل ذیل ایمان به ایزد منان و خالق رحمان، غوری هر چند صغیر در دریایی بس کبیر از معارف خاندان کرامت و الفت و آموزگاران مودت و رحمت زند و توشه‌ای برای طی طریق امت نبی_(ص) به دست دهد و هزار راه نرفته برای تکامل تاریخ و ظهور انسان کامل را به تصویر کشد. انشاءالله.

براساس روایت خداوند از تاریخ اجتماعی انسان که در آیه‌ی 213 سوره‌ی مبارکه‌ی بقره بیان شده است، مهم‌ترین دلیل بر هم خوردن مسیر تکاملی جامعه‌ی بشری بروز اختلاف و بر هم خوردن وحدت جامعه‌ی نخستین است. اختلافی که نه منشأ شناختی و دانشی که منشاء اخلاقی و نفسانی داشته است؛ چنان‌که خداوند در این آیه می‌فرماید:

كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِیحْكُمَ بَینَ النَّاسِ فیمَا اخْتَلَفُوا فیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فیهِ إِلاَّ الَّذینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیناتُ بَغْیاً بَینَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ یهْدی مَنْ یشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ   

مردم قبل از بعثت انبیاء همه یك امت بودند؛ خداوند به خاطر اختلافى كه در میان آنان پدید آمد، انبیایى به بشارت و انذار برگزید و با آنان كتاب را به حق نازل فرمود تا طبق آن در میان مردم و در آن‌چه اختلاف كرده‏اند، حكم كنند. این بار در خود دین و كتاب اختلاف كردند و این اختلاف پدید نیامد مگر از ناحیه‌ی كسانى كه اهل آن بودند و انگیزه‏شان در اختلاف حسادت و طغیان بود. در این هنگام بود كه خدا كسانى را كه ایمان آوردند در مسائل مورد اختلاف به سوى حق رهنمون شد و خدا هركه را بخواهد به سوى صراط مستقیم هدایت مى‏كند.

آن‌چه که از آیه‌ی بالا می‌توان برداشت کرد این‌که جامعه‌ی نخستین بشری یک جامعه‌ی متحد و منسجم بوده است که خداوند از آن به عنوان امت واحده یاد می‌کند و به دلیل بروز اختلاف،وحدت جامعه‌ی نخستین به هم خورده که ارسال رسل و انزال کتب با هدف حل اختلاف در جامعه‌ی بشری و وصول به وحدت از سوی خداوند تبارک و تعالی انجام پذیرفته است. اما متأسفانه پس از تبیین حقایق از سوی انبیاء، حسادت و طغیان انسان و بروز نوعی هویت طایفه‌ای، حرکت تکاملی انسان در مسیر تضاد و کشمکش و تخاصم قرار گرفت. حتی ادیان و مذاهب نیز پس از مدتی به طوایف تقلیل یافتند و عملاً کارکرد اصلی خود را که وحدت‌بخشی ـ ذیل اخلاق و فطرت ـ به نوع بشر بود از دست دادند.

از آن‌جا که مهم‌ترین عامل بر هم خوردن وحدت اجتماع بشری بداخلاقی‌ها و نفسانیت‌گرایی‌ها و خودخواهی‌ها و طایفه‌گرایی بوده، پس مهم‌ترین هدف انبیاء و ادیان الهی تزکیه‌ی نفوس و تهذیب اخلاق بشر بوده است تا امکان وحدت فطری نوع بشر فراهم آید و امکان وصول به جامعه‌ی عادله و فاضله با عنوان امت واحده میسر شود.

لذا از همین باباست که خداوند در وصف جامعه‌ی اسلامی در مدینه بُعد اخلاق اجتماعی این جامعه را برجسته می‌کند و در آیه‌ی 9 سوره‌ی حشر چنین می‌فرماید:

وَ الَّذینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیهِمْ وَ لا یجِدُونَ فی‏ صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون.

و نیز سهمى از آن غنائم از آن كسانى از اهل مدینه است كه در مدینه و در قلعه‌ی ایمان جاى دارند و قبل از مهاجرین ایمان آورده بودند و هر مؤمنى را كه از دیار شرك به سویشان هجرت مى‏كند، دوست مى‏دارند و وقتى اسلام به آنان چیزى مى‏دهد در دل خود نیازى به آن‌چه به مهاجران داده شده احساس نمى‏كنند و مهاجرین را بر خود مقدم مى‏دارند هرچند كه خود نیز محتاج باشند. و كسانى كه بخل درونى خود را به توفیق خداى تعالى جلو مى‏گیرند، رستگارند.

و از همین باب است که خداوند احکام را وضع کرد تا انسان به تقوا و قدرتِ کنترل نفس دست یابد؛ آن‌چنان که در باب حکمت روزه در آیه‌ی 183 سوره‌ی بقره خداوند چنین می‌گوید:

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون    

و خداوند حتی مؤثر افتادن هدایت قرآن را مشروط به تقوا و تزکیه‌ی نفس از پلیدی‌ها می‌کند و در آیه‌ی 2 سوره‌ی بقره چنین متذکر می‌شود:

ذلِكَ الْكِتابُ لا رَیبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین

از این رو پیامبر اسلام_(ص) هدف بعثت خویش را به کمال رساندن مکارم اخلاق بیان کردند و فرمودند:

إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ[i]

هم‌چنین رسالت پیامبر_(ص) یک رسالت طایفه‌ای نبود بلکه طبق تصریح قرآن رسالتی جهانی و انسانی بود آن‌چنان که در آیه‌ی 107 انبیاء «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمین» و آیه‌ی 28 سبأ «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیرًا وَ نَذِیرًا وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یعْلَمُونَ» بدین امر اذعان شده است؛ لذا قرآن در نفی طایفه‌گرایی صراحت داشته و بر انسان‌گرایی تأکید دارد.

بنابراین مهم‌ترین علت اختلاف در امم در طول تاریخ، دوری جامعه‌ی بشری از اخلاق و برجسته شدن هویت‌ها و خودخواهی‌های طایفه‌ای است که برای وصول به وحدت در جامعه‌ی بشری و طی طریق تکاملی انسان راهی جز بازگشت به اخلاق و برجسته شدن هویت توحیدی به‌جای هویت‌ها و خودخواهی‌های طایفه‌ای نمی‌توان متصور بود.

لذا از همین بابت است که امام حسن عسگری_(ع) در باب چگونگی تعامل شیعیان با برادران اهل سنت خط بطلانی بر تفکر طایفه‌ای کشیدند و با اصالت بخشیدن به اخلاق چنین فرمودند:

صَلُّوا فى عَشائِرِهِمْ وَ اشْهَدُوا جَنائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ، فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذا وَرَعَ فى دینِهِ وَ صَدَقَ فى حَدیثِهِ وَ أَدَّى الاَمانَةَ وَ حَسَّنَ خُلْقَهُ مَعَ النّاسِ قیلَ: هذا شیعِىٌ فَیسُرُّنى ذلِكَ. إِتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا زَینًا وَ لا تَكُونُوا شَینًا...[ii]

در میان جماعت‌هاى آنان [اهل سنت] نماز بخوانید و بر سر جنازه‌ی آن‌ها حاضر شوید و مریضان‌شان را عیادت كنید. و حقوق‌شان را ادا نمایید، زیرا هر یك از شما چون در دینش پارسا و در سخنش راست‌گو و امانت‌دار و خوش‌اخلاق با مردم باشد، گفته مى‌شود: این یك شیعه است، و این كارهاست كه مرا خوشحال مى‌سازد. تقواى الهى داشته باشید، مایه‌ی زینت ما باشید نه زشتى ما...

یکی دیگر از رویکردها به تبیین سیره‌ی وحدت‌گرایانه‌ی اهل‌بیت_{علیهم‌السلام} در قبال اهل سنت توجه به تفاوت‌های حکمت عملی و حکمت نظری در سیره‌ی ایشان است. در واقع ساحت حکمت عملی توجه به واقعیت‌های عرصه‌ی عمل است که از مهم‌ترین آن‌ها نگرش تکاملی به تاریخ و مشارکت فعال معطوف به آینده برای تغییر روند تاریخ به سمت نقطه‌ی مطلوب ـ تحقق حکومت انسان کامل ـ است.

بنابراین

 اولاً تشیع در تاریخ نمی‌ماند و به فکر تغییر تاریخ است

دوماً تشیع در تاریخ مشارکت می‌کند

​​ثالثاً نگاه تشیع، تکاملی است

رابعا​ً نگاه تشیع صفر و صدی نیست

خامساً تشیع آینده‌گراست نه گذشته‌گرا

براساس نکات بالا رسالت و مأموریت تشیع ساختن آینده است و از همین روی است که امام علی_(ع) از مشارکت و مشاوره دادن به خلفای راشدین اجتناب نکرد و امام باقر_(ع) نیز در قبال درخواست عبدالملک مروان برای چاره‌جویی در قبال تهدید قیصر پادشاه روم مبنی بر ضرب لعن به رسول الله_(ص) بر روی سکه‌های رومی در برابر حذف عبارت «ابن و اب و روح‌القدس» از کاغذهای روی در مصر از ارائه‌ی مشورت اجتناب نورزیدند و فرمودند:

تهدید قیصر در مورد پیامبر_{صلی‌الله‌علیه‌وآله} عملى نخواهد شد و خداوند این كار را بر او ممكن نخواهد ساخت و راه چاره نیز آسان است؛ هم اكنون صنعت‌گران را گرد آور تا به ضرب سكه بپردازند و بر یك رو سوره‌ی توحید و بر روى دیگر نام پیامبر_(ص) را نقش كنند و بدین ترتیب از مسكوكات رومى بى‎نیاز مى‎شویم. و توضیحاتى نیز در مورد وزن سكه‎ها فرمود تا وزن هر ده درهم از سه نوع سكه، هفت مثقال باشد و نیز فرمود نام شهرى كه در آن سكه مى‎زنند و تاریخ سال ضرب را هم بر سكه‎ها درج كنند.

عبدالملك دستور امام_(ع) را عملى ساخت و به همه‌ی شهرهاى اسلامى نوشت كه معاملات باید با سكه‎هاى جدید انجام شود و هر كس از سابق سكه‎اى دارد تحویل دهد و سكه‌ی اسلامى دریافت دارد؛ آن‌گاه فرستاده‌ی قیصر را از آن‌چه انجام شده بود آگاه ساخت و او را بازگرداند. سفیران، قیصر را از ماجرا خبر دادند و درباریان از او خواستند تا تهدید خود را عملى سازد، قیصر گفت: من خواستم عبدالملك را به خشم آورم و اینك این كار بیهوده است چون در بلاد اسلام دیگر با پول رومى معامله نمى‎كنند.

هم‌چنین براساس همین منطق است که عمده‌ی شاگردان امام صادق_(ع) را اهل سنت تشکیل می‌دادند و ایشان نه تنها منعی برای حضور اهل سنت قائل نبودند، بلکه حتی با ابوحنیفه که از لحاظ روش اجتهادی وی که مبتنی بر قیاس بود، اختلاف جدی داشتند با ملاطفت و خوش‌رویی رفتار می‌کردند و حتی فرش زیر پای خود را برای وی پهن می‌کردند. چرا که منطق عملی حکم می‌کرد که اهل سنت از معارف و مودت اهل‌بیت_{علیهم‌السلام} محروم نشوند و شاید همین امر مقدمات گرایش ایشان به اهل‌بیت پیامبر_{علیهم‌السلام} پس از تبلیغات سنگین امویان را فراهم می‌آورد.

بنابراین وحدت با اهل سنت به مثابه امری اخلاقی و هم‌چنین فعلی معطوف به تغییر تکاملی تاریخ از جایگاهی ویژه در سیره‌ی اهل‌بیت_{علیهم‌السلام} برخوردار است که متأسفانه قرائت‌های طایفه‌ای از تشیع مانع از فهم و تبیین این سیره‌ی استراتژیک و راه‌گشا شده است.

*دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه علامه‌طباطبایی_(ره)